LĂNG VUA GIA LONG (TG: Trần Đức Anh Sơn)

Lăng vua Gia Long, tên chữ là Thiên Thọ lăng, tọa lạc trong một khu vực, gồm nhiều lăng mộ của các thành viên hoàng tộc triều Nguyễn, trong đó, khu lăng mộ của vua Gia Long và Thừa Thiên Cao hoàng hậu là công trình chính.
Trong khu vực này, ngoài Thiên Thọ lăng, còn có những lăng sau:
- Lăng Quang Hưng của bà Thái Tôn Hiếu Triết hoàng thứ hậu, vợ thứ hai của chúa Hiền Nguyễn Phúc Tần (1620 - 1687), thân mẫu chúa Nguyễn Phúc Thái (thường bị đọc nhầm là Nguyễn Phúc Trăn).
- Lăng Vĩnh Mậu của Anh Tôn Hiếu Nghĩa hoàng hậu, vợ chúa Ngãi Nguyễn Phúc Thái (1650 - 1691), thân mẫu chúa Tộ Nguyễn Phúc Chu (1675 - 1725).
- Lăng Trường Phong của Túc Tôn Hiếu Ninh hoàng đế Nguyễn Phúc Thụ, (thường bị đọc nhầm là Nguyễn Phúc Chú: 1697 - 1738).
- Lăng Thoại Thánh của Hưng Tổ Hiếu Khương hoàng hậu (1738 - 1811), thân mẫu vua Gia Long.
- Lăng Hoàng Cô của Thái trưởng Công chúa Long Thành, chị ruột vua Gia Long.
- Lăng Thiên Thọ hữu của Thuận Thiên Cao hoàng hậu, vợ thứ hai của vua Gia Long, mẹ vua Minh Mạng.
Quá trình xây dựng lăng diễn ra trong 6 năm (1814 - 1820), sau khi Thừa Thiên Cao hoàng hậu, chính phi của vua Gia Long qua đời vào ngày 21/2/1814.
Nhà vua đã sai các quan trong Khâm Thiên Giám đi chọn đất để mai tang vợ mình, về sau phát triển thành một khu lăng mộ rộng lớn, được đặt tên là Thiên Thọ lăng.
Toàn bộ khu lăng là một quần sơn với 42 đồi núi lớn nhỏ có tên gọi riêng, trong đó Đại Thiên Thọ là ngọn núi lớn nhất được chọn làm tiền án của lăng và được dùng để gọi tên chung cho cả quần sơn này: Thiên Thọ sơn.
Bên ngoài khu lăng mộ là một vùng đồi núi rộng hơn 28 km, được quy hoạch thành “đất quan phòng”, tạo thành một cảnh quan hùng tráng chạy dài từ chân dãy Trường Sơn đến bờ Tả Trạch - một hợp lưu của sông Hương.
Đích thân vua Gia Long đã thám sát, duyệt định vị trí, quy hoạch và chỉ đạo công tác thiết kế cũng như giám sát tiến độ thi công. Sử triều Nguyễn cho hay: thầy địa lý Lê Duy Thanh (con trai của nhà bác học Lê Quý Đôn) là người tìm được thế đất này, nơi mà theo ông “đã tập trung được mọi tốt lành tỏa ra từ nhiều đồi núi bao quanh”, và “ảnh hưởng tốt lành sẽ còn mãi trong suốt 10 ngàn năm" (dẫn theo L. Cadière trong bài viết về lăng vua Gia Long in trong BAVH).
Tuy nhiên, khi chọn vị trí để sau này sẽ an táng thi hài của vua Gia Long, Lê Duy Thanh đã chỉ một nơi khá xa ở phía ngoài, là một vùng trũng sâu hình bán nguyệt, cho đó là nơi có “long mạch tốt”. Nhưng vua Gia Long đã thân hành cưỡi voi đến xem xét và không đồng ý sự lựa chọn này, và đã chọn nơi sẽ an táng nhà vua như hiện thấy. Ông nghiêm khắc nói với Lê Duy Thanh: “Nếu người ta đề cập đến long mạch thì nơi đây thật chính là nơi thích hợp cho một lăng mộ. Có phải nhà ngươi muốn giữ chỗ này (chỗ mà nhà vua đã chọn) để chôn cha ngươi?”. Lê Duy Thanh phải van xin mãi mới được vua tha tội.
Cũng vì quá sâu sát với công trình xây cất “ngôi nhà vĩnh cữu” của mình, mà suýt nữa vua Gia Long đã thiệt mạng bởi một tai nạn xảy ra trong một lần nhà vua lên công trường giám sát thi công. Lần đó, một trận gió lớn đã làm sập ngôi nhà mà vua đang trú ngụ. Nhà vua nấp trong một cái hố, bị thương ở trán, mí mắt và dập chân do một thanh xà rơi trúng. Hai hoàng tử thứ bảy và thứ tám của vua tên là Tấn và Phổ bị trọng thương, nhiều người khác bị chết. Vua Gia Long không trừng phạt các quan binh đang thi công, ngược lại, đã cấp thuốc men để chạy chữa cho họ, và cấp phát 500 quan tiền và 500 suất gạo cho dân làng Định Môn, gần nơi xây dựng lăng, để lo thuốc thang cho các nạn nhân gặp tai họa.
Đến thăm Gia Long du khách có thể đi thuyền theo sông Hương khoảng 18 km rồi cập bến lăng; hay đi bộ chừng 16 km xuống bến đò Kim Ngọc, đi thêm vài cây số đường rừng thì tới. Ngay ở ngoài bờ sông có một dãy cột trụ biểu xây bằng gạch, gồm 85 trụ, là những cột để báo hiệu cho mọi người phải kính cẩn khi đi qua khu vực này. Đến năm 1859, thì chỉ còn 42 cột. Nhưng ngày nay do chiến tranh và thời gian tàn phá, hệ thống trụ biểu báo hiệu này đã không còn. Thay thế cho các trụ biểu là rừng thông xanh bao quanh Thiên Thọ lăng, báo hiệu cho du khách rằng họ đang bước vào khu lăng mộ của vị vua khai sinh vương triều Nguyễn.
Theo gợi ý của L. Cadière từ hơn 60 năm trước đây, du khách nên viếng thăm lăng vua Gia Long vào buổi chiều. Bấy giờ mới có thể ngắm cảnh hoàng hôn đang đến từ phía bên kia hồ nước. Lấp lánh trong nắng vàng là những bóng thông xào xạc, vi vu đang soi bóng xuống mặt hồ gợn sóng. Chính lúc ấy du khách mới cảm nhận được vẻ đẹp thâm trầm và sự kỳ vĩ của Thiên Thọ lăng. Phong cảnh xanh tươi hòa với nét uy nghi của đồi núi xa xa. Sự tĩnh lặng của khu lăng mộ hòa cùng nét sinh động tuyệt mỹ của phong cảnh thiên nhiên xung quanh đã tạo nên một ấn tượng đặc biệt đối với du khách khi họ viếng thăm nơi yên nghỉ của vua Gia Long.
Lăng mộ của vua và hoàng hậu nằm trên một quả đồi bằng phẳng, rộng lớn. Phía trước có ngọn Đại Thiên Thọ án ngữ, phía sau có 7 ngọn núi làm hậu án. Bên trái và bên phải, mỗi bên có 14 ngọn núi làm “tả thanh long” và “hữu bạch hổ” cho khu lăng.
Tổng thể lăng chia làm ba khu:
Ở chính giữa lăng là lăng mộ của vua và Thừa Thiên Cao hoàng hậu. Qua khỏi sân chầu với các hàng tượng đá uy nghi và 7 cấp sân tế, sau cùng là Bửu thành tọa lạc ở đỉnh đồi. Bên trong Bửu thành có hai ngôi mộ đá của nhà vua và Thừa Thiên Cao hoàng hậu, song táng theo quan niệm “càn khôn hiệp đức” - một hình ảnh đẹp của hạnh phúc và thủy chung.
Bên phải khu lăng là khu vực tẩm điện với điện Minh Thành là trung tâm. Điện Minh Thành là nơi thờ vua Gia Long và Thừa Thiên Cao hoàng hậu. Minh Thành nghĩa là "sự hoàn thiện rực rỡ". Cũng có một cách giải thích khác là “hoàn thành vào ngày mai”, bởi người ta cho rằng: “Sườn của điện này chưa có sơn son thiếp vàng và chạm khắc còn đơn giản” (theo L. Cadière). Bên trong điện Minh Thành, ngày trước có thờ nhiều kỷ vật gắn bó với cuộc đời chinh chiến của vua Gia Long như cân đai, mũ, yên ngựa…
Bên trái khu lăng là Bi đình, nên trong có tấm bia khác bài văn bia “Thánh đức thần công” của vua Minh Mạng, ca ngợi công đức của vua cha, được chạm khắc tinh tế và sắc sảo.
Men theo các lối đi giữa những đám cỏ và hoa rừng, du khách thả bước dưới bóng thông tươi mát để sang thăm các lăng phụ cận.
Đáng lưu ý nhất là lăng Thiên Thọ Hữu của bà Thuận Thiên Cao hoàng hậu, thân mẫu của vua Minh Mạng. Bên trong bửu thành của lăng Thiên Thọ Hữu là ngôi mộ của bà hoàng hậu thứ hai của Gia Long, cảnh quan tịch mịch, sâu lắng. Cạnh đó là điện Gia Thành cũng được xây dựng theo kiểu thức như điện Minh Thành, là nơi thờ thân mẫu của vua Minh Mạng.
Lăng vua Gia Long là một bức tranh trác tuyệt về sự phối trí giữa thiên nhiên và kiến trúc, trong đó, thiên nhiên là yếu tố chính tạo nên nét hùng vĩ của cảnh quan. Đến thăm lăng, du khách được tự do thả mình trong một không gian tĩnh lặng nhưng đầy chất thơ để suy ngẫm về những thành bại của cuộc đời cũng như những vinh nhục của ông vua đầu triều Nguyễn.
(Viết năm 1992, cập nhật thông tin năm 2018)
(Đăng lại một bài viết này theo yêu cầu của Tran Thi Vinh Loc và Cuong Ptv)